HUYẾT ĐỒ

Ý nghĩa các chỉ số tế bào máu ngoại vi và ứng dụng lâm sàng

1. Các chỉ số của máy đếm tế bào loại 18 chỉ số:

STT

Chỉ số(tiếng Anh)

Tên chỉ số

Giá trị bình thường

1

RBC(Red blood cell)

Số lượng hồng cầu                    

Nam: 4.2-5.4 x1012/l - Nữ: 4.0-4.9 x1012/l

2

WBC(White blood cell)

Số lượng bạch cầu               

4.0-10.0 x 109/l

3

HGB(Hemoglobine)

Lượng huyết sắc tố             

Nam: 130-160g/l - Nữ: 120-142 g/l

4

HC(Hematocrit)

Thể tích khối hồng cầu

Nam: 0.40-0.47 l/l - Nữ: 0.37-0.42 l/l

5

MCV(Mean corpuscular volume)

Thể tích trung bình hồng cầu

85-95 fl (femtolit = 10-15lít)

6

MCH(Mean corpuscular Hemoglobine)

Lượng HST trung bình hồng cầu

28-32 pg (picogam = 10-12 g)

7

MCHC (Mean corpuscular  hemoglobine concentration)

Nồng độ HST trung bình hồng cầu 

320 – 360 g/l

8

PLT(Platelet)

Số lượng tiểu cầu                         

150-500 x 109/l

9

LY %(%Lymphocyte)

Tỷ lệ % lymphocyte

25-40 %

10

LY(Lymphocyte)

Số lượng lymphocyte

1.2-4.0 x 109/l

11

MO %(%Monocyte)

Tỷ lệ % monocyte

1-4 %

12

MO(Monocyte)

Số lượng monocyte

0.05-0.40 x 109/l

13

GR %(Granulocyte)

Tỷ lệ % BC hạt trung tính

55-70 %

14

GR(Granulocyte)

Số lượng BC hạt trung tính

2.8-6.5 x 109/l

15

RDW(Red distribution width)

Dải phân bố kích thước HC

11-14%

16

PCT(Plateletcrit)

Thể tích khối tiểu cầu

0,016 – 0,036 l/l

17

MPV(Mean platelet volume)

Thể tích trung bình tiểu cầu

5-8 fl

18

PDW(Platelet distribution width)

Dải phân bố kích thước TC

11-15%

    Ghi chú: các giá trị bình thường áp dụng cho người trưởng thành, khỏe mạnh.

2. Với máy đếm tế bào laser, ngoài các thông số trên còn thêm các thông số sau:

STT

Chỉ số

Tên chỉ số

Giá trị bình thường

1

EO %(% eosinophil )

Tỷ lệ % BC đoạn ưa  a xít

4 – 8 %

2

EO ( eosinophil )

Số lượng bạch cầu hạt ưa a xit

0,16 – 0,8 x 109/l

3

Baso % ( % basophil )

Tỷ lệ % BC đoạn ưa baso

0,1 – 1,2 %

4

Baso (basophil )

Số lượng bạch cầu hạt ưa baso

0,01–0,12 x 109/l

5

RET % ( % Reticulocyte )

Tỷ lệ % hồng cầu lưới

0,5 – 2,0 %

6

RET ( Reticulocyte )

Số lượng hồng cầu lưới

0,016 – 0,095 x 109/l

7

RDW – SD

Dải phân bố kích thước HC - Độ lệch chuẩn

35 – 46 fl

8

RDV - CV

Dải phân bố kích thước HC - Hệ số biến thiên

11 – 14,4 %

9

P – LCR

Tỷ lệ tiểu cầu có kích thước lớn

10

IRF

Tỷ lệ mảnh hồng cầu

3. ý nghĩa các chỉ số:

3.1 Số lượng hồng cầu:

Số lượng hồng cầu có trong một lít máu toàn phần.
Đơn vị tính Tera/lít ( T/l = 1012/l ).

3.2 Số lượng bạch cầu:

Số lượng bạch cầu có trong một lít máu toàn phần.
Đơn vị tính Giga/lít ( G/l = 109/l ).

3.3 Số lượng tiểu cầu:

Số lượng tiểu cầu có trong một lít máu toàn phần.
Đơn vị tính Giga/ lít ( G/l = 109/l ).

3.4 Lượng huyết sắc tố:

Hàm lượng huyết sắc tố có trong một lít máu toàn phần.
Đơn vị tính gam/lít (g/l).

3.5 Thể tích khối hồng cầu:

Thể tích khối hồng cầu chiếm chỗ trong một lít máu toàn phần.
Đơn vị tính lít/lít ( l/l ).

3.6 Lượng huyết sắc tố trung bình hồng cầu (LHSTTBHC) :

Công thức tính: lượng huyết sắc tố/số lượng hồng cầu = 28 – 32 picogam(pg ).

3.7 Thể tích trung bình hồng cầu (TTTBHC):

Công thức tính: thể tích khối hồng cầu/ số lượng hồng cầu = 85 – 95 femtolit (fl).

3.8 Nồng độ huyết sắc tố trung bình hồng cầu (NĐHSTTBHC):

Công thức tính: lượng huyết sắc tố/ thể tích khối hồng cầu = 320 – 360 gam/lít(g/l).

4. Ứng dụng lâm sàng.

4.1. Các chỉ số hồng cầu.

4.1.1. Số lượng hồng cầu.

-    Số lượng hồng cầu tăng: cô đặc máu (mất nước, nôn nhiều, đi ngoài…), đa hồng cầu thực (bệnh Vaquez).
-    Số lượng hồng cầu giảm: có thể đi kèm giảm lượng huyết sắc tố và hematocrit, nhưng không phải mức độ lúc nào cũng song hành.
-    Sai số về số lượng hồng cầu:

• Hồng cầu bị ngưng kết (tan máu tự miễn): số lượng hồng cầu giảm, MCV tăng, MCHC cao trên 380 g/l. Trường hợp này sử dụng được kết quả lượng huyết sắc tố , còn hematocrit thì sử dụng phương pháp ly tâm vi thể tích hoặc ủ mẫu máu ở 370C trong vòng 30 phút rồi đếm lại. Cần kiểm tra kỹ ống máu khi nhận bệnh phẩm.
• Tăng độ nhớt huyết tương: với thời gian và áp lực hút thông thường của máy đếm tế bào có thể gây ra giảm ba dòng ngoại vi giả tạo do máu bị quánh nên máy hút không đủ máu.
• Lắc ống máu không kỹ: nếu hút ở phần trên của ống máu sẽ gây hiện tượng giảm hồng cầu rõ rệt và không tương ứng với tình trạng lâm sàng. Nếu hút ở phần đáy ống sẽ gây tăng hồng cầu giả tạo, đồng thời gây giảm rõ rệt số lượng tiểu cầu. Cần kiểm tra và đối chiếu số lượng tiểu cầu trên lam nhuộm giemsa.
• Do hồng cầu nhỏ, tiểu cầu to, cụm tiểu cầu, mảnh hồng cầu, tan máu, rối loạn đông máu, bạch cầu quá nhiều…
• Máu bị đông, hồng cầu bị vỡ hoặc lượng máu lấy làm xét nghiệm không đủ… đều dẫn đến sai kết quả.

4.1.2. Lượng huyết sắc tố.

-    Thể hiện trung thành nhất tình trạng thiếu máu, đặc biệt trong những tình trạng thiếu máu do nguyên nhân mạn tính. Theo định nghĩa của Tổ chức y tế giới thì Thiếu máu là tình trạng giảm lượng huyết sắc tố lưu hành trong máu ngoại vi so với người bình thường cùng giới, cùng lứa tuổi, sống trong cùng một môi trường sống.-    Đây là chỉ số cơ bản, khá tin cậy và chính xác trên kết quả của máy đếm tế bào tự động để đánh giá tình trạng thiếu máu.
-    Đề xuất phân loại mức độ thiếu máu mạn tính dựa vào lượng huyết sắc tố [2] ( chỉ có tính chất tham khảo vì còn phối hợp với tình trạng lâm sàng của bệnh nhân ).

• Trên 100 g/l: thiếu máu nhẹ, không cần truyền máu.
• Từ 80-100 g/l: thiếu máu vừa, cân nhắc nhu cầu truyền máu.
• Từ 60-80 g/l: thiếu máu nặng, cần truyền máu (tuỳ theo tình trạng lâm sàng).
• Dưới 60 g/l: cần truyền máu cấp cứu.

-    Sai số: lượng huyết sắc tố có thể bị tăng giả tạo do lấy mẫu làm vỡ hồng cầu, huyết tương bị đục (lấy máu ngay sau khi ăn, bệnh paraprotein )  hoặc số lượng bạch cầu tăng cao.

4.1.3. Thể tích khối hồng cầu (Hematocrit).

-    Rất có giá trị trong việc đánh giá và theo dõi các tình trạng mất máu cấp: thiếu máu do xuất huyết tiêu hóa, giãn vỡ tĩnh mạch thực quản…do hiện tượng bù trừ của cơ thể máu được huy động từ các cơ quan dự trữ máu như lách, hệ tĩnh mạch sâu… nên giá trị huyết sắc tố thay đổi chậm hơn so với lượng máu đã mất.
-    Sai số do lấy mẫu garo quá lâu làm máu bị cô đặc, do tỷ lệ chất chống đông không đúng, lắc trộn mẫu không đều, máu lấy quá lâu không XN làm thể tích tế bào thay đổi.
-    Giá trị hematocrit cần được duy trì ổn định ở mức tối thiểu 0.25 l/l hoặc ở mức 0.30 l/l ở những bệnh nhân mắc bệnh tim hoặc phổi bằng truyền khối hồng cầu [3].

4.1.4. Áp dụng phân loại thiếu máu

-    Phân loại thiếu máu là nhu cầu cần thiết để định hướng và tìm nguyên nhân. Trong các yếu tố để phân loại thiếu máu, hình thái hồng cầu và các chỉ số hồng cầu đóng vai trò quan trọng. Bên cạnh đó, các chỉ số hồng cầu cũng rất có ý nghĩa trong quá trình theo dõi đáp ứng điều trị theo nguyên nhân.
-    Có nhiều cách phân loại thiếu máu: theo mức độ thiếu máu, theo tiến triển của thiếu máu, theo nguyên nhân (tại tủy hay ngoài tủy)…Cách phân loại thiếu máu dựa vào hình thái và các chỉ số hồng cầu dễ áp dụng, phổ biến trong thực tế cũng như trong các sách giáo khoa về huyết học.
-    Một số chỉ số cơ bản dùng trong phân loại thiếu máu:
+    Thể tích trung bình hồng cầu (MCV):

• MCV < 80 fl: hồng cầu nhỏ.
• MCV > 100 fl: hồng cầu to.

+    Lượng huyết sắc tố trung bình hồng cầu và nồng độ huyết sắc tố trung bình HC (MCH, MCHC):

• Thiếu máu nhược sắc: MCH <28pg và/hoặc MCHC <280 g/l.
• Thiếu máu bình sắc: MCH và MCHC trong giới hạn bình thường.
• Nếu MCH>34 pg và/hoặc MCHC >380 g/l: cần kiểm tra lại.

+    Dải phân bố kích thước hồng cầu (RDW):

• RDW = 11-14%: Hồng cầu kích thước đồng đều
• RDW >14% : Hồng cầu to nhỏ không đều

Phân loại thiếu máu dựa vào kích thước hồng cầu (MCV) và dải phân bố kích thước hồng cầu (RDW) [5]

Hồng cầu nhỏ
(MCV < 80 fl)

Hồng cầu bình thường
(MCV 80-100fl)

Hồng cầu to
(MCV>100 fl)

Đồng đều

Không đều

Đồng đều

Không đều

Đồng đều

Không đều

Bệnh mạn tính.
Thalassemia thể nhẹ không có tan máu

Thiếu sắt.
Thalassemia
HbS hoặc HbH

Bệnh mạn tính.
Bất thường enzym hoặc HST không tan máu

Giai đoạn sớm của thiếu máu dinh dưỡng.
Xơ tủy.
Rối loạn sinh tủy.

Suy tủy xương.

Thiếu B12 hoặc folic.
Tan máu tự miễn.
Ngưng kết lạnh.
Trẻ sơ sinh

Bệnh gan mạn tính: MCV và RDW có thể tăng cao hoặc bình thường

 Cụ thể một số trường hợp thiếu máu thường gặp:
A/ Thiếu máu nhược sắc hồng cầu nhỏ:
    1. Thalassemia thể nặng và trung bình, đơn độc hoặc phối hợp với một bệnh huyết sắc tố khác.
    2. Thiếu máu thiếu sắt do mất máu mạn, thiếu dinh dưỡng, kém hấp thu, tăng nhu cầu.
    3. Rối loạn chuyển hoá sắt
B/ Thiếu máu bình sắc hồng cầu bình thường:
    1. Thiếu máu trong bệnh mạn tính.
    2. Mất máu cấp:

• Giai đoạn cấp tính: hầu như không ảnh hưởng đến MCV và RDW.
• Giai đoạn sau: hiện tượng tăng HC lưới và hiện tượng thiếu sắt.

    3. Tan máu
    4. Tăng thể tích huyết tương quá mức (có thai, truyền dịch quá nhiều).
    5. Suy tuỷ xương.
    6. Thiếu máu dinh dưỡng giai đoạn sớm:

• Lượng huyết sắc tố chưa giảm.
• Hồng cầu to nhỏ không đều và RDW tăng dần (do có một quần thể mới tạo ra bị thay đổi kích thước: nhỏ hoặc to hơn - tùy vào nguyên nhân). Đây cũng là chỉ số quan trọng để theo dõi đáp ứng điều trị thiếu máu dinh dưỡng.

    7. Tuỷ bị xâm lấn
    8. Các bệnh về gan, thận, nội tiết.
C/ Thiếu máu bình sắc hồng cầu to:
    1. Suy tủy xương
    2. Thiếu vitamin B12 và acid folic
    3. Rối loạn tổng hợp AND.

4.2. Các chỉ số bạch cầu.

4.2.1. Thay đổi số lượng bạch cầu

-    Số lượng bạch cầu thay đổi theo tuổi, trong các điều kiện sinh lý khác nhau và biến đổi trong một số bệnh lý (xác định khi số lượng bạch cầu vượt quá hoặc giảm thấp hơn giá trị bình thường):

• Số lượng bạch cầu giảm ở phụ nữ bắt đầu kỳ kinh, ở người già và trong một số tình trạng nhiễm độc, bệnh lý tạo máu…
• Số lượng bạch cầu tăng: ở phụ nữ sau kỳ kinh, khi mang thai, ở trẻ sơ sinh và trong các tình trạng nhiễm trùng, bệnh lý tạo máu…

4.2.2. Thay đổi trong công thức bạch cầu

-    Bạch cầu hạt trung tính:

• Tăng khi số lượng trên 6 G/l, có thể tăng sinh lý sau bữa ăn, sau vận động nặng (tăng ít và tạm thời). Tăng bệnh lý trong nhiễm trùng cấp tính (viêm phổi, viêm ruột thừa, viêm túi mật, ap se…), trong nhồi máu cơ tim, nhồi máu phổi cấp, sau phẫu thuật lớn có mất nhiều máu và trong bệnh lý tạo máu.
• Giảm khi số lượng thấp hơn 1,5 G/l, có thể gặp trong những tình trạng nhiễm độc nặng, nhiễm khuẩn tối cấp, sốt rét, sau điều trị một số thuốc và bệnh lý tạo máu.

-    Bạch cầu hạt ưa acid:

• Tăng khi số lượng tuyệt đối trên 0.8 G/l : nhiễm ký sinh trùng, dị ứng, một số bệnh máu...
• Giảm: Nhiễm khuẩn cấp, tình trạng sốc, điều trị corticoid, bệnh Cushing...

-    Bạch cầu hạt ưa base:

• Tăng trên 0.15 G/l, gặp trong nhiễm độc, hội chứng tăng sinh tủy.
• Giảm:  suy tủy xương, dị ứng.

-    Bạch cầu mono tăng khi số lượng trên 0.4 G/l: nhiễm virus, gặp sau tiêm chủng, sốt rét, bệnh lơxêmi.
-    Bạch cầu lympho:

• Tăng khi số lượng trên 4 G/l: nhiễm trùng mạn tính (lao, viêm khớp…), nhiễm virus, trong bệnh máu ác tính.
• Giảm số lượng dưới 1 G/l: nhiễm khuẩn cấp, sau xạ trị, bệnh tự miễn, bệnh tạo máu và sau điều trị hóa chất

4.3. Các chỉ số tiểu cầu.

    Rất khó đếm do kích thước bé, chịu nhiều ảnh hưởng bởi tiếng động, điện, môi  trường, bụi bẩn…
-    Giảm tiểu cầu giả tạo có thể gặp do tiểu cầu tăng kết dính: lấy máu quá lâu làm hoạt hóa tiểu cầu, lấy mẫu vào ống thủy tinh làm tiểu cầu kết dính do thành ống làm hoạt hóa và kết dính tiểu cầu, tiểu cầu tập trung xung quanh bạch cầu…
-    Tăng tiểu cầu giả tạo: do mảnh hồng cầu vỡ hoặc hồng cầu kích thước quá nhỏ (MCV < 65 fl) làm máy đếm nhầm thành tiểu cầu. Trong mẫu máu lẫn bụi bẩn cũng có thể làm máy đếm nhầm thành tiểu cầu. Một số trường hợp do máy nối đất không tốt gây hiện tượng nhiễu nên các xung điện nhỏ sẽ được máy ghi nhận là các tiểu cầu.
-    Một số trường hợp do số lượng tiểu cầu quá cao nên máy cũng không đếm được (máy báo: OVER). Cần kiểm tra trên lam máu và pha loãng rồi đếm lại.
-    Số lượng tiểu cầu giảm: giảm sản xuất (suy tủy xương, bệnh máu ác tính lấn át, ung thư di căn tủy xương), tăng tiêu thụ (xuất huyết giảm tiểu cầu, rối loạn đông máu tiêu thụ).
-    Số lượng tiểu cầu tăng: hội chứng tăng sinh tủy, thiếu máu thiếu sắt, sau cắt lách, tăng do phản ứng sau một số bệnh lý: ung thư di căn tủy xương, u thận, u gan…
Tài liệu tham khảo
1.    Kỹ thuật xét nghiệm Huyết học-Truyền máu. Chủ biên: GS. Bạch Quốc Tuyên. Nhà xuất bản Y học. 1984.
2.    Bài giảng Huyết học-Truyền máu. Chủ biên: GS. TSKH. Đỗ Trung Phấn. Nhà xuất bản Y học. 2004.
3.    Cẩm nang điều trị nội khoa. Chủ biên: GS. Phạm Khuê. NXB Y học. 1998.
4.    Xét nghiệm sử dụng trong lâm sàng. Tác giả: GS. Nguyễn Thế Khánh và GS. Phạm Tử Dương. Nhà xuất bản Y học. 2003.
5.  Automated Blood Counts and Differentials. J.D. Bessman, Trường đại học tổng hợp Hopkins. 1986.
6.   Hematology: basic principles and practice. 2nd edition (1995). R. Hoffmann.  NXB Churchill Livingstone. NewYork.